Ψυχική νόσος: γιατί αποτελεί στίγμα για την κοινωνία;

από το NowDoctor

Γράφει ο Σπύρος Καλημέρης – Ψυχίατρος

Το στίγμα της ψυχικής νόσου έχει ηλικία αιώνων στη συλλογική συνείδηση της ανθρωπότητας. Ίσως και μόνο αυτό το γεγονός να είναι μια αιτία της διαχρονικής επίμονης παρουσίας του σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής συναναστροφής. Μιλώντας ειδικότερα για την Ελλάδα, είναι γενικώς παραδεκτό ότι το στίγμα βρίσκεται ακόμη και σήμερα σε υψηλά επίπεδα και τουλάχιστον σε υψηλότερα από αυτά των «δυτικών» χωρών.

Ως στίγμα ορίζεται το σύνολο των ανεπιθύμητων, απαξιωτικών και δυσφημιστικών χαρακτηρισμών που αποδίδονται σε ένα άτομο και του στερούν το δικαίωμα της κοινωνικής αποδοχής,ενώ παράλληλα το αναγκάζουν να προβαίνει συνεχώς σε συμπεριφορές απόκρυψης των αιτίων που προκαλούν αυτή την αντιμετώπιση.

Ένα βασικό ερώτημα είναι γιατί υπάρχει το στίγμα.Ο κύριος λόγος είναι δυο απλές λέξεις με τεράστιο όμως βάρος η κάθε μία : Προκαταλήψεις και στερεότυπα. Τα στερεότυπα είναι αντιλήψεις που κανείς θεωρεί αυτονόητες και συχνές, χωρίς όμως να κάνει καμία κριτική επεξεργασία μέσα του με αποτέλεσμα αυτές να οδηγούν σε στάσεις. Οι προκαταλήψεις είναι οι γνωσιακές και συναισθηματικές αντιδράσεις που αναπτύσσονται όταν ένα άτομο ή μια ομάδα ενστερνίζεται τα αρνητικά στερεότυπα. Ακούει ο καθένας κάτι και αβασάνιστα το αναπαράγει χωρίς να ξέρει εάν στέκει, χωρίς να τον ενδιαφέρει εάν στέκει και χωρίς να έχει συναίσθηση των συνεπειών του να μην ξέρει! Μεροληπτικές κρίσεις, υπεργενικευμένες απόψεις, αυθαίρετα συμπεράσματα, ετικετοποίηση, τρόπος σκέψης «άσπρο ή μαύρο». Αναμετάδοση αρνητικών απόψεων, συναισθημάτων, φημών, φόβων από γενιά σε γενιά. Ένα ποσοστό συνανθρώπων μας μάλιστα βρίσκεται ακόμη τόσο πίσω σε νοητική πρόοδο που διατηρεί την πεποίθηση ότι η ψυχική νόσος είναι τιμωρία από το Θεό. Άλλοι συνδέουν τη ψυχική νόσο με τη νοημοσύνη χαρακτηρίζοντας με ευκολία ως «βλάκες» κάποιους χρόνιους ψυχικά ασθενείς.

Παράδειγμα : Γεγονός : «Σχιζοφρενής σκότωσε τη μάνα του και τον πατέρα του». Συμπέρασμα που προκύπτει στην ευρύτερη πλειοψηφία χωρίς πολλή σκέψη : «Όλοι οι σχιζοφρενείς είναι επικίνδυνοι».

Υψηλότερο ποσοστό σε στιγματιστικές συμπεριφορές παρουσιάζουν οι παλιότερες γενιές. Ο λόγος είναι ότι η συντριπτική πλειοψηφία των νέων σήμερα έχει αυξημένη πρόσβαση σε γιγάντιο όγκο πληροφοριών στο διαδίκτυο σχετικών με επιστημονικές ανακαλύψεις και επομένως έχει τη δυνατότητα που δεν είχαν οι παλιότεροι να αποκτά γνώση περί διαφόρων θεμάτων πριν διαμορφώσει απόψεις.Αυτό αποτελεί μια θετική επίδραση της τεχνολογικής εξέλιξης της εποχής μας. Βέβαια η επίδραση αυτή δεν έχει την εξάπλωση που θα μπορούσε να κάνει τη διαφορά (λιγότερο στις δυτικές χώρες και περισσότερο στην Ελλάδα) και τα βήματα βελτίωσης είναι αργά. Ένας λόγος γι’αυτό είναι ο τρόπος παρουσίασης της ψυχικής ασθένειας από τα περισσότερα ευρείας απήχησης ΜΜΕ μέσω του οποίου συχνά συσχετίζεται η ψυχική ασθένεια με τη βία και την επικινδυνότητα, εμπορικοποιείται η ανθρώπινη δυστυχία και διαιωνίζεται η αναπαραγωγή στερεοτύπων αφού αυτά ως ειδήσεις έχουν μεγαλύτερη απήχηση στην κοινωνία.

Φυσικά αυτό δε σημαίνει ότι και νεότεροι άνθρωποι δεν υιοθετούν συνειδητά ή μη στιγματιστικές συμπεριφορές. Εδώ είναι πιο διαδεδομένη η ειρωνική αντιμετώπιση, ο χαβαλές. Για παράδειγμα οι περισσότεροι από μας έχουμε γίνει μάρτυρες σε κουβέντες του στυλ «Τι κάνεις ρε φίλε ξέχασες τα χάπια σου σήμερα!» «Δεν πας σε κανά ψυχίατρο λεω γω?» Η υποτιμητική θεώρηση για το επάγγελμα του ψυχιάτρου όσο και τις ψυχιατρικές φαρμακευτικές αγωγές που υποδηλώνει το χιουμοράκι αυτό είναι φανερή, χωρίς να σημαίνει απαραίτητα ότι υπάρχει κακή πρόθεση. Επίσης το στίγμα είναι μεγαλύτερο σε επαρχιακές πόλεις και χωριά και αυξάνεται όσο πιο απομονωμένα είναι αυτά. Ο λόγος είναι και πάλι η μειωμένη τεχνολογική διείσδυση και ενημέρωση στις κοινωνίες αυτές.Το αποτέλεσμα είναι η ανελέητη διαπόμπευση του ψυχικά ασθενή!

Χαρακτηριστικά που προκαλούν την εκδήλωση στιγματιστικής συμπεριφοράς είναι

• Η παραμελημένη ή άλλοτε παράξενη/εκκεντρική εμφάνιση των ασθενών

• Τα ελλείμματα στις διαπροσωπικές τους σχέσεις,στις κοινωνικές τους δεξιότητες

• Ο ασυνήθιστος λόγος τους,η περίεργη/ακατανόητη/ανήσυχη συμπεριφορά τους

• Και μόνο η ΕΤΙΚΕΤΑ της ψυχικής νόσου

Διαστρεβλωμένες θεωρήσεις περί της ψυχικής νόσου και της ψυχιατρικής υπάρχουν άφθονες γύρω μας αρκεί να τις παρατηρήσουμε! Κάποια παραδείγματα είναι :

• Ψυχιατρικά νοσοκομεία όπως το Δαφνί αντιμετωπίζονται με τρόμο και δέος από τη μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου, καθώς υπάρχει ακόμα η εικόνα κελιών με άθλιες συνθήκες όπου οι «τρελοί ψυχοπαθείς» ασθενείς λαμβάνουν τη χείριστη μεταχείριση. Αυτό το στερεότυπο βέβαια απέχει παρασάγκας από τη σημερινή πραγματικότητα του Δαφνίου, ενός νοσοκομείου με ανεκτίμητη προσφορά που κατά το πλείστον έχει εκσυγχρονιστεί, στελεχώνεται από συναδέλφους ψυχιάτρους με άρτια και σύγχρονη εκπαίδευση και που καλύπτει τη μισή Ελλάδα σχεδόν στην αντιμετώπιση των ψυχωτικών κατά κύριο λόγο (αλλά και συναισθηματικών) διαταραχών.

• Φαρμακευτική αγωγή. Βασικό στερεότυπο είναι ότι «τα ψυχοφάρμακα σε κάνουν φυτό». Η σωστή ενημέρωση όμως θα αποκάλυπτε ότι τα νεότερα φάρμακα που έχουν κυκλοφορήσει έχουν πολύ λιγότερες ανεπιθύμητες ενέργειες σε σχέση με τα παλιότερα.Η επιστήμη της ψυχοφαρμακολογίας έχει ιδιαίτερη ανάπτυξη στις μέρες μας και η λογική της «βέλτιστης δόσης», δηλαδή της πιο αποτελεσματικής δόσης φαρμάκου με ταυτόχρονα τις λιγότερες ανεπιθύμητες ενέργειες, αποτελεί στοιχείο της εκπαίδευσης των περισσότερων ψυχιάτρων.

• Ο «τρελογιατρός». Αρκετά διαδεδομένη θεώρηση μεταξύ σοβαρού και αστείου που βασίζεται σε μεμονωμένα περιστατικά,αλλά και σε πεποιθήσεις του τύπου «με τρελούς ασχολείται τρελάθηκε και αυτός». Η αλήθεια είναι ότι η ψυχική ασθένεια δεν κάνει επαγγελματικές διακρίσεις. Αυτό σημαίνει ότι ούτε οι γιατροί (οποιασδήποτε ειδικότητας) είναι στο απυρόβλητο. Σίγουρα η άσκηση της ψυχιατρικής μόνο εύκολη δεν είναι καθώς απαιτεί ιδιαίτερο απόθεμα αντοχών και προσαρμογές του ψυχισμού του ψυχιάτρου. Επίσης δεν μπορεί παρά να γίνει παραδεκτό ότι δεν ανταπεξέρχεται το 100% των ψυχιάτρων στις απαιτήσεις του λειτουργήματος. Όμως αυτό απέχει μακράν από την ετικετοποίησή του, καθώς όπως προείπα μπορεί να συμβεί σε όλα τα επαγγέλματα

• Η ταύτιση της ψυχικής ασθένειας με την «τρέλα». Φαινόμενο που περιορίζεται σιγά σιγά κατά τη γνώμη μου με την εξάπλωση της ενημέρωσης.Οι ειδικοί της ψυχικής υγείας έχουν να ασχοληθούν με μεγάλη γκάμα διαταραχών ποικίλλων σε σοβαρότητα.

Η ντροπή που κάποιος βιώνει όταν υπάρχει μέλος της οικογένειάς του που ασθενεί ψυχικά αποτελεί συγκλονιστικών συνεπειών φαινόμενο :

• Απώλεια/χαλάρωση των οικογενειακών σχέσεων.

• Κοινωνική αποξένωση από τη γειτονιά,φίλους,εργασιακό περιβάλλον.

• Επιβάρυνση της ψυχικής υγείας των συγγενών,αλλά και του ιδίου του ασθενούς.

• Αδυναμία του ψυχικά ασθενή που έχει φτάσει σε σημείο να ελέγξει το πρόβλημά του και να αποκτήσει ένα ικανό επίπεδο λειτουργικότητας να έχει εργασιακή αποκατάσταση.

• Διαιώνιση της φριχτής παρουσίας του στίγματος.

Η αλήθεια είναι και η σύγχρονη έρευνα έχει κάνει μεγάλα βήματα προόδου ώστε να το αποδείξει, ότι η ψυχική ασθένεια έχει βιολογική βάση και πιο συγκεκριμένα εκδηλώνονται σε κυτταρικό κυρίως λόγω νευροδιαβιβαστικών δυσλειτουργιών μεταξύ των νευρώνων του εγκεφάλου. Επομένως με το δεδομένο αυτό κάποιοι έχουν για παράδειγμα στεφανιαία νόσο, κάποιοι διαβήτη και κάποιοι άλλοι κατάθλιψη και η διαφορετική αντιμετώπιση των τελευταίων δε δικαιολογείται.

Ακόμη και μέσα στην ιατρική κοινότητα είναι πιθανό να έρθει κανείς σε επαφή με συμπεριφορές υποτιμητικές για την ψυχιατρική. Ιατροί των άλλων ειδικοτήτων σε μικρό ποσοστό βέβαια ενδέχεται να βλέπουν αφ’ υψηλού την ψυχιατρική και έμμεσα ή και άμεσα πιο σπάνια να υιοθετούν ειρωνική ή απαξιωτική στάση. Τα αίτια του φαινομένου έχουν τη ρίζα τους στη μέχρι προ κάποιων ετών μη στοιχειοθετημένη επιστημονική βάση της ψυχιατρικής και το «αόριστο» ή «άγνωστο έδαφος» του αντικειμένου της (σε αντίθεση για παράδειγμα με μια αρτηριακή υπέρταση σύμπτωμα που είναι συγκεκριμένο και σύντομα αντιμετωπίσιμο) σε συνδυασμό με τις ιδιαιτερότητες της συμπεριφοράς των ψυχικά ασθενών ορισμένοι από τους οποίους για παράδειγμα δυσκολεύονται να συνεργαστούν και να συμμορφωθούν με τις ιατρικές οδηγίες. Ευτυχώς πάντως και στην περίπτωση αυτή η εξέλιξη της ψυχιατρικής και η θεώρησή της πλέον μέσα από το πρίσμα των Νευροεπιστημών, όπου η βιολογική βάση κάποιων διαταραχών γίνεται όλο και περισσότερη κατανοητή και αποδεκτή, συμβάλλει στον περιορισμό τέτοιων στάσεων.

Σχετικό με το προηγούμενο είναι και το γεγονός ότι σε υψηλά ποσοστά παρατηρείται υποδιάγνωση ψυχικών διαταραχών με μεγάλη επίπτωση στο γενικό πληθυσμό (πόσο μάλλον για σπανιότερες..) όπως η κατάθλιψη και οι αγχώδεις διαταραχές από ιατρούς άλλων ειδικοτήτων. Εδώ υπάρχει σημαντικό έλλειμμα εκπαίδευσης στοιχειώδους ψυχιατρικής σε ιατρούς παθολογικών ειδικοτήτων κυρίως, αλλά και σε γενικούς ιατρούς της επαρχίας όπου τα ποσοστά μη αναγνώρισης ψυχικών διαταραχών είναι υψηλότερα. Κατάλοιπο της παρελθούσας θεώρησης της ψυχιατρικής ως μη τόσο σημαντική όσο κάποιες πιο «ευγενείς» ειδικότητες? Εν μέρει ίσως ναι. Εν πάσει περιπτώσει, καθ’ ότι ψυχιατρικές διαταραχές παρουσιάζουν συχνότατα και σωματικού τύπου εκδηλώσεις, είναι σίγουρο ότι θα πρέπει να αποτελούν μέρος της διαφορικής διάγνωσης κάθε ιατρού.

Σημαντικό ρόλο στη συνέχιση της ύπαρξης του στίγματος διαδραματίζει δυστυχώς και το κράτος. Για να μην παρεξηγηθώ εδώ θα πρέπει να τονίσω ότι έχουν γίνει βήματα προόδου σε σχέση με το παρελθόν. Όμως αυτό που έχει γίνει σε σχέση με αυτό που θα μπορούσε να γίνει έχει μεγάλη διαφορά. Η πρωτοβάθμια πρόληψη αφορά κοινοτικά προγράμματα ενημέρωσης και εκπαιδευτικών εκδηλώσεων π.χ. σε σχολεία ή κοινωνικές ομάδες, με στόχο την προαγωγή της ψυχικής υγείας και εν τέλει τη μείωση της επίπτωσης των ψυχικών διαταραχών. Η προώθηση της ενημέρωσης στο επίπεδο αυτό θα διαδραμάτιζε σπουδαίο ρόλο στη διάλυση εσφαλμένων διαχρονικών αντιλήψεων περί της ψυχικής νόσου. Η στράτευση ειδικών στα σχολεία θα μπορούσε να προλάβει την εκδήλωση διαταραχών που σε διάφορα ποσοστά ξεκινούν στη σχολική ηλικία. Ακόμα, η εισαγωγή σχετικών μαθημάτων ή σεμιναρίων στην εκπαίδευση των δασκάλων και καθηγητών θα είχε σημασία. Διδασκαλία κατά τη γνώμη μου δεν είναι απλά μια μετάδοση γνώσεων. Συνοψίζοντας λοιπόν δεν έχει δοθεί το απαιτούμενο βάρος σε τέτοιες παρεμβάσεις από τους αρμόδιους φορείς. Στον τομέα της τριτοβάθμιας πρόληψης που αφορά τη βελτίωση της λειτουργικότητας σε άτομα με ήδη εγκατεστημένη νόσο ή διαταραχή, μέσω προγραμμάτων ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, η ίδρυση οικοτροφείων και ξενώνων έχει προσφέρει αποτελέσματα. Φυσικά εδώ παρατηρείται το φαινόμενο των αντιδράσεων τοπικών κοινωνιών στην εγκατάσταση σχετικών κέντρων στην περιοχή τους. Αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του στίγματος που διέπει τη νοοτροπία της πλειοψηφίας του ελληνικού πληθυσμού σε σημείο που η άγνοια και ο φόβος να οδηγούν σε απάνθρωπες συμπεριφορές.

Εν γένει το θέμα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και κατά πόσο έχει πετύχει τους στόχους της, ένας από τους οποίους είναι και η μείωση του στίγματος, είναι μεγάλο και πέρα από τους στόχους του παρόντος άρθρου. Ένα ακόμη ζήτημα που πρέπει να σχολιαστεί όμως είναι οι συνέπειες της υποχρηματοδότησης της υγείας στην Ελλάδα, φαινόμενο που και πριν την οικονομική κρίση ήταν υπαρκτό και βέβαια τώρα είναι στο αποκορύφωμα. Οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας επηρεάζονται άμεσα όπως είναι αναμενόμενο και από προτεραιότητα (αν υποτεθεί ότι ήταν ποτέ) μετατρέπονται στο τραγικό «εδώ δεν έχουμε να φάμε με τους τρελούς θα ασχολιόμαστε». Οι ψυχικά ασθενείς ανήκουν στις πιο ευπαθείς πληθυσμιακές ομάδες τόσο οικονομικά όσο και εργασιακά και κοινωνικά. Εάν στη θεώρηση αυτή προσθέσει κανείς και την πρόσφατη ενδυνάμωση της έκφρασης ρατσιστικών αντιλήψεων στη χώρα, αντιλήψεις που αξιωματικά περιλαμβάνουν και άτομα με ψυχική νόσο, καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα ότι υπάρχει πολύς δρόμος ακόμη να διανυθεί στη μάχη της καταπολέμησης του στίγματος.