Oι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της ανεργίας

του Γιώργου Λεχουρίτη, Ψυχολόγου - Συστημικού θεραπευτή - 01/04/2016

8 Απριλίου 2016

ENAΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΕΙΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΟ ΟΡΙΟ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ

Αύξηση θνησιμότητας, καρδιακές παθήσεις, αλκοολισμός, ναρκωτικά, εγκλήματα και αυτοκτονίες είναι τα «δώρα» της πολύχρονης οικονομικής κρίσης που μαστίζει την Ελλάδα.

Η κρίση στην Ελλάδα, ως απόρροια των μνημονιακών πολιτικών (παλιών και νέων) συνεχίζει να επιδεινώνεται ποσοτικά και ποιοτικά.

Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ (2013) ένας στους τρεις Έλληνες δοκιμάζεται στο όριο της φτώχειας, με δεδομένο ότι στερείται 4 από τα 9 βασικά καταναλωτικά αγαθά στα οποία περιλαμβάνονται:

1. Πληρωμή παγίων όπως δόση δανείου, λογαριασμοί ΔΕΗ, φυσικό αέριο,
   δόσεις καρτών ή δόσεις αγοράς κύριας κατοικίας κ.λπ.
2. Διατροφή που περιλαμβάνει κάθε δεύ- τερη ημέρα κοτόπουλο, κρέας ή λαχανικά ίσης θρεπτικής αξίας.
3. Εκτακτες αλλά απαραίτητες ανάγκες αξίας περίπου 540€.
4. Τηλέφωνο (περιλαμβάνεται και το κινητό).
5. Έγχρωμη τηλεόραση.
6. Πλυντήριο ρούχων.
7. Ικανοποιητική θέρμανση.
8. Διακοπές για μία εβδομάδα.
9. ΙΧ αυτοκίνητο.

Οι συνέπειες στον άνθρωπο:

• Απορύθμιση και αποσυντονισμός προσωπικής, οικογενειακής, κοινωνικής ζωής του άνεργου προσώπου.
• Ουσιαστική μείωση της αυτοεκτίμησης του.
• Αύξηση συναισθημάτων ενοχής, ταπείνωσης και μειονεξίας.
• Δημιουργία άγχους, η ένταση του οποίου αυξάνεται όσο πιο παρατεταμένη είναι η ανεργία.
• Μείωση κοινωνικής αναγνώρισης του άνεργου προσώπου.
• Μείωση της οικογενειακής του αναγνώρισης.
• Πρόκληση ανίας και απάθειας λόγω της απραγίας.
• Αδυναμία ικανοποίησης βασικών αναγκών, ακόμη και των στοιχειωδέστερων…
• Δημιουργία εντάσεων και συγκρούσεων στις στενότερες αλλά και ευρύτερες οικογενειακές σχέσεις.
• Πρόκληση μοιρολατρίας και απαισιοδοξίας.
• Ανάδυση συναισθημάτων ανασφάλειας, ευαλωτότητας, φόβου και θλίψης, ως φυσική συνέπεια των παραπάνω.
• Εμφάνιση διαταραχών στην ψυχική και τη σωματική υγεία του προσώπου.

Οι οικογένειες και τα άτομα που βρίσκονται σε χαμηλές κοινωνικοοικονομικές θέσεις διατρέχουν δύο φορές περισσότερο τον κίνδυνο αυξανόμενης νοσηρότητας και πρόωρης θνησιμότητας εξαιτίας των προβλημάτων στο εισόδημα, την εκπαίδευση, τη στέγαση, την ιατρική περίθαλψη και τη διατροφή, τα οποία δρουν αθροιστικά.

Στις ψυχοκοινωνικές συνέπειες της κρίσης πρέπει να λάβουμε υπόψη το φαύλο κύκλο που δημιουργείται μεταξύ ψυχικών διαταραχών και φτώχειας, ύφεσης και ανεργίας.

Η μελέτη του Χάρβεϊ Μπρένερ

Μια παλαιότερη έρευνα του Αμερικανού καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του North Texas Health Science Center, στο τμήμα κοινωνικής ιατρικής, στατιστικολόγου Χ. Μπρένερ, σε θέματα υγείας υποστήριζε ότι υπάρχει άμεση συσχέτιση μεταξύ οικονομικής άνθησης ή οικονομικής κρίσης και στέρησης με τις μειώσεις-αυξήσεις στο επίπεδο της γενικής θνησιμότητας του πληθυσμού σε περιπτώσεις καρδιακών παθήσεων, αλκοολισμού, ναρκωτικών, εγκλημάτων, αυτοκτονιών, καθώς και εισόδου σε ψυχιατρικά ιδρύματα.

Η έρευνα του Χάρβεϊ Μπρένερ δείχνει τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης μέσω της ανεργίας στην ψυχική υγεία του ανθρώπου και της οικογένειάς του.

Η ανεργία, λοιπόν, σχετίζεται με την ψυχική και κοινωνική δυσλειτουργικότητα και είναι γνωστή η στατιστική φόρμουλα του συγγραφέα ότι η αύξηση της ανεργίας κατά μία ποσοστιαία μονάδα δημιουργεί κατάσταση έντασης, επιθετικότητας ή ματαίωσης και ασθενειών που επηρεάζουν την κοινωνία για πολλά χρόνια.

Ο Χάρβεϊ Μπρένερ είχε υπολογίσει, τότε, ότι η αύξηση της ανεργίας κατά 1% θα έδινε τα επόμενα πέντε χρόνια τα εξής αποτελέσματα:

Αυτοκτονίες:  +4,1%
Επισκέψεις σε ψυχιατρικές κλινικές:  +3,3%
Βίαιες ενέργειες (δολοφονίες, εγκλήματα κ.λπ.):  +4%
Θνητότητα από αλκοόλ:  +1,9%
Γενικός δείκτης θνητότητας:  +1,9%
Καταθλιπτικές καταστάσεις:  +67%
Αλκοολισμός:  +47%

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει μία νεότερη  έρευνα  του  Χάρβεϊ  Μπρένερ,  ο οποίος συγκέντρωσε και μελέτησε πολλά από τα σχετικά στατιστικά, για διάστημα 40 ετών, με βάση τη Μεγάλη Βρετανία, και κατέληξε σε συγκλονιστικά αποτελέσματα.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τη μελέτη του Μπρένερ (στα τέλη της δεκαετίας του 1970), κάθε αύξηση κατά 10% του αριθμού των ανέργων (δηλαδή περίπου 900.000 επιπλέον άνεργοι) οδηγεί στον συνολικό πληθυσμό, σε:

Ποσοστιαία αύξηση                                   Επιπλέον αριθμός

• 1,2% ολική θνησιμότητα                              24.000 θάνατοι
• 1,7% καρδιαγγειακά συμβάματα                   17.000 θάνατοι
• 1,3% κιρρωτικοί ασθενείς                                  400 θάνατοι
• 1,7% απόπειρες αυτοκτονίας                             200 θάνατοι
• 4,2% νοσηλευόμενοι σε ψυχιατρική κλινική      6.000 ασθενείς
• 4% συλλήψεις                                           400.000 συλληφθέντες

Επίσης γνωρίζουμε ότι σε περίπτωση που ο δείκτης της ανεργίας αυξάνεται πλέον του 3% για μεγάλη περίοδο η επίπτωση στη θνησιμότητα από αυτοκτονίες ανέρχεται στο 4-4,5%. Επίσης παρατηρείται υψηλή θνησιμότητα από κατάχρηση οινοπνεύματος.

Πρόσφατη έρευνα (Στάκλερ και συνεργάτες 2009) σε 26 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης έδειξε ότι η αύξηση της ανεργίας κατά 1% συνδέεται με παράλληλη αύξηση των αυτοκτονιών κατά 0,79%.

ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Ε.Ε.

Πιο δύσκολη η αντιμετώπιση της ανεργίας παρά του χρέους και του ελλείμματος

«Τα δεδομένα αυτά προσδιορίζουν την ανεργία ως το σοβαρότερο πρόβλημα της ελληνικής αλλά και της ευρωπαϊκής οικονομίας, ακόμα περισσότερο από τα αντίστοιχα του δημοσίου χρέους και ελλείμματος. Γιατί για την οικονομική πολιτική είναι ευκολότερο να περιορίσει το έλλειμμα και το χρέος από ό,τι να μειώσει την ανεργία δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας. Και γίνεται ακόμη σοβαρότερο το πρόβλημα της ανεργίας αφού οι ασκούμενες οικονομικές πολιτικές δεν έχουν στο επίκεντρό τους, αν όχι την καταπολέμησή της, ούτε καν την ανάσχεση της εκρηκτικής της εξέλιξης».
(ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ, ΙΝΕ τεύχος 201, «Η ανεργία στην Ευρώπη», Σ. Ρομπόλης).

Οι απόψεις διάσημων ψυχολόγων και ψυχιάτρων

Τα τελευταία 20 χρόνια σε όλες τις σχετικές μελέτες φαίνεται ότι η ανεργία, η επισφάλεια/ανασφάλεια στην εργασία και η απώλεια εισοδήματος για διαβίωση έχουν σημαντική επίδραση στην υγεία.

Αιτιολογικές ερμηνείες αυτού του φαινομένου αποτελούν η φτώχεια, το στρες, οι επιβλαβείς για την υγεία συμπεριφορές όπως η κατάχρηση αλκοόλ, καπνίσματος και ναρκωτικών αλλά και οι ειδικές συνθήκες εργασίας (μη ικανοποιητική εργασία, υποβαθμισμένη θέση).

Διάσημοι ψυχίατροι και ψυχολόγοι, όπως οι Σίγκμουντ Φρόιντ, Ερικ Έρικσον και Βίκτορ Φρανκλ έχουν εκφράσει την άποψή τους, είτε στο πλαίσιο μιας απόπειρας επεξήγησης των παρατηρηθέντων φαινομένων, είτε αφού μελέτησαν σχετικές περιπτώσεις.

Αρνητικά συναισθήματα

Σύμφωνα με τα λεγόμενα του διάσημου ψυχαναλυτή Σίγκμουντ Φρόιντ, «όταν δεν είμαστε υποχρεωμένοι να σηκωθούμε το πρωί και να εστιάσουμε στην εργασία μας, κινδυνεύουμε να κυριευτούμε από αρνητικά συναισθήματα. Για παράδειγμα, μια πληγωμένη, άνεργη έφηβη έχει χρόνο να σκεφτεί διεξοδικά τα προβλήματά της, ενώ η κοπέλα που εργάζεται, π.χ. στο ταχυδρομείο θα πρέπει να είναι συγκεντρωμένη στην εργασία της».

Το γενικότερο μοτίβο του Φρόιντ για την ψυχική υγεία του σύγχρονου ανθρώπου βασίζεται σε δύο δυναμικά στοιχεία: στην Αγάπη και στην Εργασία.

Ο νεοψυχαναλυτής Ερικ Έρικσον, στη διάσημη θεωρία του για τα στάδια της κοινωνικής ανάπτυξης του ανθρώπου, διαπιστώνει ότι η υγιής μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση περιλαμβάνει την απόκτηση μίας επιθυμητής εργασιακής ταυτότητας. Επομένως, η ανεργία αναμένεται να ελαττώσει την αίσθηση προσωπικής αξίας του προσώπου.

O Β. Φράνκλ, προσεγγίζει την ανεργία, μέσα από ένα υπαρξιακό πλαίσιο αναφοράς, ως χάσιμο του εαυτού η ως το θάνατο της προσωπικής ταυτότητας του ανθρώπου, της οικονομικής ασφάλειας, του ανήκειν η της προσωπικής κατανόησης του πώς ο κόσμος λειτουργεί.

Ο Β. Φράνκλ έγραφε ότι «ο αγώνας για ανεύρεση νοήματος στην προσωπική ζωή είναι η πρωτογενής δύναμη υποκίνησης στον άνθρωπο».

Οι συστημικοί, υπαρξιακοί ψυχολόγοι επιμένουν ότι το πιο ουσιαστικό σύμπτωμα της απώλειας εργασίας δεν είναι τόσο η έλλειψη χρημάτων όσο η απώλεια της προσωπικής ταυτότητας, της αυτοεκτίμησης και του αυτοσεβασμού. Η απώλεια της εργασίας βιώνεται ως η πλήρης απανθρωποποίηση των ανέργων.

Η Καναδέζικη Ένωση Ψυχικής Υγείας, στον δικό της διαδικτυακό τόπο, αναφέρει χαρακτηριστικά σε άρθρο της για την αντιμετώπιση της ανεργίας τα εξής: «Όταν χάσεις την εργασία σου δεν χάνεις μόνο τη συχνή πηγή εσόδων σου, αλλά επίσης και τις προσωπικές σου επαφές και σχέσεις στην εργασία, τις καθημερινές σου δομές χρόνου και ρουτίνας, καθώς και μια σημαντική αίσθηση σκοπού-του-εαυτού.

Συνεπώς η ανεργία αποτελεί ένα σοκ προς ολόκληρο το σύστημα-του-εαυτού σου [δηλ. η ταυτότητά σου, το ποιος είσαι, πού πάς και γιατί (σημείωση δική μου Γ.Λ.)]. Μπορείς να βιώσεις κάποια από τα ίδια συναισθήματα, πόνο, οδύνες και άγχη που βιώνει κάποιος που έχει σοβαρά πληγωθεί ή κάποιος που έχει περάσει από ένα διαζύγιο ή περνά μια φάση μελαγχολίας και θλίψης για την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Μπορείς να περάσεις από αυτά τα στάδια της θλίψης».

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ

1 Μία εναλλακτική πρόταση εξόδου από τα αδιέξοδα του κυρίαρχου μετανεωτερικού υποδείγματος, πιστεύουμε ότι αποτελεί η ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΙΚΗ προσέγγιση που βασίζεται στην ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ του προσώπου και των σχέσεών του, στο ΟΡΑΜΑ των εργαζόμενων πολιτών και την ενδυνάμωση της ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ. Το νέο αυτό υπόδειγμα στηρίζεται επίσης και σε ένα συνθετικό, διεπιστημονικό & ενοποιητικό μοντέλο για τον Άνθρωπο και τις Ομάδες του και αποτελεί το ουσιαστικότερο και αποτελεσματικότερο εργαλείο για την ΠΡΟΛΗΨΗ & ΠΡΟΑΓΩΓΗ του ΝΟΗΜΑΤΟΣ ΖΩΗΣ.

2 Η χρόνια διαρθρωτική ανεργία αποτελεί ενδημικό φαινόμενο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Η κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει οι δυνάμεις της εργασίας, σε παγκόσμιο επίπεδο, καθιστά την ανεργία ακόμη πιο επώδυνη για την εργατική τάξη. Μιαν εργατική τάξη κατακερματισμένη, ιδιωτεύουσα και μονίμως μετεκπαιδευόμενων, επανακαταρτιζόμενων και διαθέσιμων μισθωτών και ανέργων προς κάθε χρήση του κεφαλαίου. Η ύπαρξη μιας ευρείας ζώνης φτωχών,απασχολήσιμων και ανέργων επιτείνει τον κατακερματισμό και λειτουργεί ως ρυθμιστικός μοχλός «απορύθμισης» και «ευελιξίας» των όρων της εκμετάλλευσης εκ μέρους των κρατούντων. Μια από τις λύσεις είναι η δημιουργία Δικτύου ή κινήματος κατά της ανεργίας και της επισφαλούς απασχόλησης, όπου οι εργαζόμενοι και οι άνεργοι δεν θα αισθάνονται μόνοι τους, αλλά θα έχουν την αίσθηση της συλλογικότητας και της ένταξης σε μία κοινωνική ομάδα, μέσω της οποία θα διεκδικήσουν την επίλυση των προβλημάτων τους.

3 Τέλος, άλλη πρόταση προς υλοποίηση θα μπορούσε να είναι η δημιουργία, έστω και σε πιλοτική βάση, στο πλαίσιο του συνδικαλιστικού εργατικού κινήματος, Συμβουλευτικών Κοινωνικών Κέντρων Υποστήριξης των Εργαζομένων, των Ανέργων, των Νέων και των Μεταναστών με στόχο την αποθυματοποίησή τους, επειδή πολλές φορές εξαιτίας των καθημερινών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οδηγούνται στην περιθωριοποίηση και στον κοινωνικό αποκλεισμό.

Κλείνοντας το άρθρο αυτό και εστιάζοντας την προσοχή μας στην πρόληψη χρειάζεται να δράσουμε συντονισμένα και με αλληλεγγύη για την προαγωγή της ποιότητας της ζωής των εργαζόμενων πολιτών, την πρόληψη της ψυχοκοινωνικής δυσλειτουργικότητας και την ανάδυση πυρήνων και δικτύων επικοινωνίας, συνεργασίας και προοπτικής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

– Γ. Α. Βασιλείου (1987): Ο Άνθρωπος ως Σύστημα. Μια παρουσίαση για τον παιδοψυχίατρο. Αθήνα, Καστανιώτης.
– Γ. Λεχουρίτης, Δ. Κατσορίδας (2010): Οι Κοινωνικές και Ψυχολογικές Επιπτώσεις της Ανεργίας. Εισήγηση στην ημερίδα του περιοδικού «Εγκέφαλος», 14/05/2010.
– Παπαδοπούλου Δ. (επ. & εισαγωγή) (2001). Κοινωνικός Αποκλεισμός. Για τους ανθρώπους που παραμερίζουμε. Αθήνα, Αρμός.
– Πουρκός Μ. (1997): Ο ρόλος του πλαισίου στην ανθρώπινη επικοινωνία την εκπαίδευση και την Κοινωνικο-Ηθική Μάθηση. Αθήνα, Gutemberg.