Όταν το κυβερνητικό "καράβι" βουλιάζει την ψυχική μας υγεία: Από το στίγμα της Λέρου στο σήμερα

Η Ελλάδα στα όρια της ανθρωπιστικής κρίσης και της κατάρρευσης του "Ψυχαργώς". Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση που έμεινε στα χαρτιά, αφήνοντας μετέωρους ασθενείς, κλειστά δημόσια νοσοκομεία και νοσηλευτικό προσωπικό χωρίς ενημέρωση. Η Επιστημονική Διευθύντρια της Ε.Κ.Ψ.&Ψ.Υ αναλύει το "γκρίζο" μέλλον της ψυχικής μας υγείας.

  

«Κοινωνική βόμβα» που είναι έτοιμη να εκραγεί. Έτος αφοπλισμού, το 2015. Τότε λήγει η εθνική μας δέσμευση απέναντι στην Ε.Ε. για τη μετάβαση της Ελλάδας στην εποχή της αποασυλοποίησης, στην εποχή του οριστικού λουκέτου του συνόλου των ψυχιατρικών μονάδων, του ακούσιου εγκλεισμού και της αποκλειστικής φροντίδας ασθενών σε δομές εντός του κοινωνικού ιστού. Τριάντα όμως χρόνια μετά την πρώτη συζήτηση για την προσπάθεια ουσιαστικής Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στη χώρα μας – στα πρότυπα και άλλων κρατών – μελών της ευρωζώνης – και το κυβερνητικό έργο παραμένει ακόμη ασαφές. Το φιλόδοξο πρόγραμμα «Ψυχαργώς» κινδυνεύει να τιναχτεί στον αέρα, εκατοντάδες τρόφιμοι «φλερτάρουν» με τον κοινωνικό αποκλεισμό και το ιατρικό/νοσηλευτικό προσωπικό παραμένει μετέωρο και χωρίς προοπτική απορρόφησης σε νέες δομές ψυχικής υγείας.

Πόσα ψυχιατρεία έχουν ήδη κατεβάσει ρολά και πόσα ακόμη αναμένεται να πάρουν τον ίδιο δρόμο; Ποιες οι κυβερνητικές προβλέψεις για τη μεταφορά των ψυχικά ασθενών; Και τελικά, πόσα καθοριστικά βήματα μένουν ακόμη μέχρι να ολοκληρώσουμε το πρόγραμμα «Ψυχαργώς», πριν η χώρα μας αναγκαστεί να επιστρέψει (ως ποινή μη συμμόρφωσης) περίπου 1,5 δις ευρώ στα κοινοτικά ταμεία;

Τη στιγμή που η χώρα μας «βουλιάζει» στην «κρίση της απόγνωσης» και οι αριθμοί «ουρλιάζουν» σε βοήθεια, με την κατανάλωση αντικαταθλιπτικών να μετατρέπεται σε  δεύτερη φύση μας (αύξηση 40% την τελευταία 4ετία), τις απόπειρες αυτοκτονίας να χτυπούν την πόρτα του διπλανού μας (αύξηση 185% τα τελευταία χρόνια) και τις περισσότερο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες (νέοι, άνεργοι, φτωχοί και άτομα με ειδικές ανάγκες) να έχουν χτυπηθεί από τον «σύγχρονο ιό» της κατάθλιψης, το NEWS 247 ήρθε σε επαφή με την Ψυχίατρο και Επιστημονική Διευθύντρια της Ε.Κ.Ψ.&Ψ.Υ (Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας), Μαρία Λαζαρίδου, προκειμένου να αντιληφθούμε ποια η πραγματική εικόνα στον πολύπαθο και ευάλωτο αυτό τομέα.

Είμαστε ή όχι σε καλό δρόμο; Η απάντηση ξεκάθαρη και αποστομωτική: «Τρεις δεκαετίες έχουν περάσει από την ουσιαστική έναρξη μιας σοβαρής Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης, η οποία μάλιστα τοποθετείται χρονολογικά στο 1984, έτος παγκόσμιας κατακραυγής για τις απάνθρωπες συνθήκες νοσηλείας στο Ψυχιατρείο της Λέρου και ακόμη και σήμερα, βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Καμία ουσιαστική προσπάθεια δεν έχει καταβληθεί για την πλήρη αναδιάρθρωση και την ανθρώπινη αντιμετώπιση των ψυχικά ασθενών ως ισότιμων πολιτών της κοινωνίας μας».

Με αφορμή μάλιστα την Πανελλήνια Συνάντηση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς, με θέμα: «Ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην περίοδο της κρίσης: Από το αδιανόητο στο αυτονόητο» (διεξάγεται από τις 21 έως τις 23 Νοεμβρίου 2014), η κα Λαζαρίδου ανέλαβε να παρουσιάσει στοιχεία, αριθμούς και παραδείγματα που αποδεικνύουν την ανυπαρξία ψυχιατρικής κουλτούρας, κυβερνητικής στασιμότητας και μη έγκαιρης απορρόφησης κονδυλίων προς όφελος των ψυχικά νοσούντων συνανθρώπων μας.

Η ψυχική υγεία σε αριθμούς αποκαρδιωτικούς

Το πρόγραμμα «Ψυχαργώς» εκπονήθηκε το 1999, με κόστος 700 εκατομμύρια ευρώ (το 75% καλύπτεται από ευρωπαϊκούς πόρους). Βασικό στόχο είχε τον αποϊδρυματισμό των χρόνιων ψυχικά ασθενών που φιλοξενούνταν σε οκτώ δημόσια ψυχιατρεία, το κλείσιμο των ίδιων των ψυχιατρείων έως το 2015, την ανάπτυξη κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε όλη τη χώρα, καθώς και την ψυχοκοινωνική αποκατάσταση των ασθενών.

Τι έχει επιτευχθεί μέχρι σήμερα; Λουκέτο έχουν βάλει τα μέχρι στιγμής, τα  Ψυχιατρικά Νοσοκομεία Χανίων, Κατερίνης, Πέτρας Ολύμπου, Κέρκυρας, Τρίπολης και Νταού Πεντέλης, ενώ μειώθηκαν οι διαθέσιμες κλίνες στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής στις 650 και σε περίπου 400 στα Ψυχιατρεία «Δρομοκαΐτειο» και Θεσσαλονίκης.

Μέχρι πρότινος κατάφεραν να δημιουργηθούν μόλις 452 στεγαστικές δομές αποασυλοποίησης (Οικοτροφεία, Ξενώνες και Προστατευμένα Διαμερίσματα), όπου μετεγκαταστάθηκαν περίπου 3.200 από τους  5.500 έγκλειστους των δημόσιων ψυχιατρείων, ενώ ιδρύθηκαν πάνω από 200 κοινοτικές δομές ψυχικής υγείας (Ψυχιατρικά Τμήματα Γενικών Νοσοκομείων, Κέντρα Ψυχικής Υγείας, Κέντρα Ημέρας, Κινητές Μονάδες). Ταυτόχρονα, η υλοποίηση μέρους της μεταρρύθμισης ανατέθηκε σε ιδιωτικούς φορείς μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα (ΜΚΟ), οι οποίοι το 2012 ανέρχονταν σε 65 και διέθεταν 216 μονάδες (περίπου το 30% του συνόλου των μονάδων ψυχικής υγείας), φιλοξενώντας σχεδόν 1.500 άτομα στις στεγαστικές τους δομές και εξυπηρετώντας περίπου 35.000 ασθενείς στις κοινοτικές τους υπηρεσίες.

Όσον αφορά ωστόσο, στο εύλογο ερώτημα του πού ακριβώς θα μεταφερθούν οι γιατροί – πρώην εργαζόμενοι σε δημόσια ψυχιατρεία, αναφέρουμε ότι το αρμόδιο υπουργείο Υγείας έχει δεσμευτεί ότι δεν θα απολύσει και δεν θα μετατάξει κανένα εργαζόμενο. Αντίθετα υπόσχεται άμεση απορρόφηση των ίδιων σε νέες δομές ψυχικής υγείας, «καθώς πρόκειται για προσωπικό με ιδιαίτερη εξειδίκευση που δεν πρέπει να λείψει από το σύστημα Υγείας».

Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση άργησε τρεις δεκαετίες

«Βιαστικά και χωρίς σχεδιασμό. Με αυτόν τον τρόπο συντελείται η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση στη χώρα μας, ίσως η σημαντικότερη μεταρρύθμιση των τελευταίων ετών. Δεν έχει αποφασιστεί σε τι θα μετεξελιχθούν τα ψυχιατρεία, ενώ οι κοινοτικές δομές, ειδικά στην περιφέρεια, δεν είναι αρκετές για την κάλυψη του πληθυσμού. Απουσιάζουν δομές διάγνωσης και παρακολούθησης, δομές αντιμετώπισης οξέων περιστατικών και δομές βραχείας νοσηλείας. Αν δεν αλλάξει κάτι οι βαριά ψυχικά ασθενείς κινδυνεύουν να μείνουν χωρίς βασική φροντίδα», αναφέρει χαρακτηριστικά η κα Λαζαρίδου στο NEWS 247.

«Ωστόσο, πρέπει να καταλάβουμε ότι η αποασυλοποίηση δεν σημαίνει αποκλειστικά και μόνο τη μεταστέγαση σε ξενώνες και διαμερίσματα. Απαιτείται αλλαγή νοοτροπίας στον πάσχοντα, στην οικογένεια, στους ειδικούς και την κοινωνία. Η ενεργητική συμμετοχή του ίδιου, η έννοια της ανάρρωσης και της εργασιακής επανένταξης, η έννοια των δικαιωμάτων, είναι μερικές από τις αλλαγές που θα έπρεπε να συνοδεύουν την αποασυλοποίηση και εκεί χρειαζόμαστε πολλή δουλειά ακόμη».

Τι προτείνει όμως η ΕΚΨ&ΨΥ από την πλευρά της για την ομαλή μετάβαση της χώρας μας στη εποχή της αποασυλοποίησης στα πρότυπα άλλων χωρών; «Δύο πράγματα είναι απολύτως απαραίτητα και επείγουν (έχουμε καταθέσει και σχετική πρόταση στο Υπουργείο): α) Η δημιουργία μεταβατικών οικιστικών δομών με προσωπικό των ψυχιατρείων. Εκεί πρέπει να μεταφερθούν οι χρόνιοι ασθενείς. Όσοι από αυτούς μπορούν, θα μεταφέρονται με προετοιμασία σε δομές στην κοινότητα, όσοι δεν μπορούν, θα παραμείνουν εκεί προστατευμένοι μέχρι το θάνατο τους. Σε διαφορετικές συνθήκες, η μετάβαση αναμένεται τραυματική και β) Τη δημιουργία μικρών ευέλικτων ομάδων κατ’ οίκον παρέμβασης (με το μοντέλο των Κινητών Μονάδων ή του ACT). Δουλειά τους πρέπει να είναι να εντοπίζουν όσους ασθενείς δεν προσέρχονται στα ραντεβού τους ή δεν συμμορφώνονται με τη θεραπεία και θα αναλαμβάνουν να τους επισκέπτονται στο σπίτι ή θα φροντίζουν να έχουν υποτυπώδη παρακολούθηση». 

Η κα Λαζαρίδου επιμένει ότι η αναγκαστική νοσηλεία είναι πρόνοια του νόμου για την προστασία του ψυχικά ασθενούς, μονάχα όταν αυτός δεν μπορεί μόνος του να φροντίσει τον εαυτό του. «Δυστυχώς, ο νόμος στην Ελλάδα δεν εφαρμόζεται σωστά, ενώ χρησιμοποιείται καθ´ υπερβολή. Είμαστε χώρα με πολύ μεγάλο ποσοστό αναγκαστικών νοσηλειών. Δηλαδή από την μία, ο νόμος δεν εφαρμόζεται σωστά και από την άλλη, δεν υπάρχουν και οι ομάδες ACT ή περίθαλψης κατ’ οίκον που θα φροντίσουν το άτομο στην κρίση ή οι υπηρεσίες follow-up που θα φροντίσουν να μειωθεί η συχνότητα και η ένταση των υποτροπών».

Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα που σημειώνει η κα Λαζαρίδου είναι ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει κεντρικός σχεδιασμός υπηρεσιών με βάση τις ανάγκες, κρατούνται ελλιπή στατιστικά στοιχεία και οι υπηρεσίες δεν είναι τομεοποιημένες. «Αποτέλεσμα είναι να υπάρχει σε ορισμένες περιοχές μεγάλη αλληλοεπικάλυψη υπηρεσιών, τη στιγμή που σε άλλες περιοχές λείπουν και οι πιο βασικές. Το πιο τρανταχτό παράδειγμα είναι η συγκέντρωση της πλειοψηφίας των ψυχιατρικών κλινών σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Παράλληλα, προβλήματα δημιουργούν η αποσπασματική ενημέρωση του πληθυσμού, η μη ένταξη των ιδιωτών γιατρών στο σύστημα, το ιατρό - κεντρικό σύστημα, κ.α. Αποτέλεσμα είναι ο Έλληνας πολίτης να πληρώνει περισσότερα λεφτά από τους Ευρωπαίους από "την τσέπη του" για να απολαμβάνει κακές υπηρεσίες. Από τα πιο προηγμένα συστήματά είναι αυτά των Σκανδιναβικών χωρών και της Γαλλίας. Κοινός παρανομαστής όλων των προηγμένων συστημάτων είναι η τομεοποίηση, η εξασφάλιση πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες σε όλους τους πολίτες και η δυνατότητα κατ´ οίκον επισκέψεων».

Το στοίχημα της εργασιακής επανένταξης

Η εργασιακή αποκατάσταση ψυχικά ασθενών παραμένει ακόμη το μεγάλο ζητούμενο. «Καταρχάς, η εργασιακή αποκατάσταση πρέπει να επιχειρείται κατά τη διάρκεια της θεραπείας, αφού η θεραπεία των βαρέως πασχόντων είναι μακρόπνοη διαδικασία και η δουλειά είναι ένας από τους παράγοντες που προάγουν την επανένταξη».

Και πώς θα υλοποιηθεί αυτό; «Για να επιτευχθεί κάτι ανάλογο, θα πρέπει να υπάρξουν προγράμματα υποστηριζόμενης εργασίας. Η απασχόληση σε κοινωνικές επιχειρήσεις, όπως ΚοιΣΠΕ και ΚΟΙΝΣΕΠ είναι πιο εύκολη, δυστυχώς όμως υπάρχουν λίγοι (17 ΚοιΣΠΕ, ενώ θα έπρεπε  να υπάρχουν 58, ένας για κάθε τομέα) και είναι δύσκολο να είναι βιώσιμοι στις μέρες μας. Άλλωστε, έχει παρατηρηθεί ότι πι περισσότεροι ασθενείς που εργάζονται σήμερα, είτε διατηρούν τη δουλειά που είχαν πριν νοσήσουν με βοήθεια ή εργάζονται σε οικογενειακές επιχειρήσεις ή αγροτικές εργασίες. Και αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που οι ασθενείς δεν πρέπει να νοσηλεύονται για μεγάλες περιόδους, προκειμένου να μην σταματούν την εργασία τους και να μην αποκόπτονται από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Κοινωνία και ειδικοί πρέπει να μεταφερθούν από το μοντέλο θεραπεία και απασχόληση για λόγους θεραπευτικούς, στην έννοια του δικαιώματος για εργασία, στην έννοια του recovery και της ισοτιμίας», αναφέρει η κα Λαζαρίδου και ολοκληρώνει, επισημαίνοντας:

«Τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας το ενδιαφέρον και η διαμάχη στην ψυχική υγεία αφορά τους πάσχοντες από σχιζοφρένεια και άλλες βαριές διαταραχές. Μας διαφεύγει η παγκόσμια τάση αύξησης της κατάθλιψης. Η κατάθλιψη προσβάλει στην πλειοψηφία τους νέους ανθρώπους (μέση ηλικία έναρξης τα 30 έτη). Προκαλεί ψυχικό πόνο, προβλήματα στις σχέσεις και τη δουλειά του ασθενούς, αναπηρία και συχνά τον θάνατο εξαιτίας αυτοκτονιών ή επιβάρυνσης υπαρχόντων σωματικών νοσημάτων. Η κατάθλιψη όμως θεραπεύεται. Απλά αυτό που χρειάζεται είναι η ενημέρωση της κοινής γνώμης, η πρόσβαση όλων των πολιτών σε δωρεάν υπηρεσίες ψυχικής υγείας, η εκπαίδευση των γιατρών της πρωτοβάθμιας φροντίδας στην έγκαιρη διάγνωση και δραστική αντιμετώπιση του σύγχρονου ιού που μαστίζει νεότερες γενιές».

Μίκα Κοντορούση από news247