10 Οκτώβρη: Παγκόσμια Μέρα για την Ψυχική Υγεία, Μέρος 1ο

Αναδημοσιεύουμε μια σειρά νέων και παλαιότερων άρθρων με αφορμή (και μόνο) την Παγκόσμια Μέρα  για την Ψυχική Υγεία που "γιορτάζεται" στις 10 του Οκτώβρη.

Η αξιοπρέπεια στο χώρο της ψυχικής υγείας – Συνέντευξη του Ηλία Γκότση, Επιστημονικά Υπεύθυνου στη Μονάδα Εφήβων– Νέων ΑΤΡΑΠΟΣ του ΟΚΑΝΑ

Συνέντευξη στην Ελεάνα Πανδιά, Επικοινωνιολόγο, MA, υπ. διδάκτορα Παντείου Πανεπιστημίου

αναδημοσίευση από http://psychografimata.com

Με αφορμή την παγκόσμια ημέρα Ψυχικής Υγείας, συναντήσαμε τον κύριο Ηλία Γκότση, Επιστημονικά Υπεύθυνο στη Μονάδα Εφήβων–Νέων ΑΤΡΑΠΟΣ του ΟΚΑΝΑ, για να συζητήσουμε σχετικά με τη σημασία της αξιοπρέπειας και τους τρόπους με τους οποίους αυτή σχετίζεται με την ψυχική υγεία.

ΨΧ: κ.Γκότση, πώς ορίζεται κατά τη γνώμη σας η έννοια της αξιοπρέπειας;

 Η.Γ : Η σκέψη  μου είναι ότι το να ορίσουμε την αξιοπρέπεια  σύμφωνα με τον τρόπο που ορίζεται μια λέξη από ένα λεξικό είναι μια αρχική βάση για να έχουμε μια κοινή συμφωνία γύρω από αυτό τον ορισμό αλλά ταυτόχρονα ένας ορισμός είναι  πάντοτε περιοριστικός αν δεν λάβει υπόψη του το πλαίσιο μέσα στο οποίο διερευνούμε την έννοια της αξιοπρέπειας.

Έτσι θα συμφωνούσαμε νομίζω όλοι ότι η αξιοπρέπεια αναφέρεται στην έννοια της αξίας, μιας αξίας που αποδίδεται αυτοαναφορικά αλλά ταυτόχρονα ενσαρκώνεται μέσα σε μια κοινωνική συναλλαγή, μια σχέση, μια αξία που παράγει σεβασμό και αυτοσεβασμό. Μια συνθήκη αξιοπρέπειας αποτελεί, σύμφωνα με αυτή την κοινή βάση  που ορίζεται από τα λεξικά, μια κατάσταση στην οποία ένα υποκείμενο σέβεται τον εαυτό του, δίνει αξία στην ύπαρξή του, αλλά ταυτόχρονα αυτή η αξία επικυρώνεται μέσα σε μια σχέση με έναν συγκεκριμένο ή αφηρημένο άλλον. Ο σεβασμός αποτελεί  στην πραγματικότητα ένα αυτοποιητικό γεγονός. Ο άνθρωπος αποτελεί ένα έμβιο σύστημα το οποίο, όπως όλα τα έμβια συστήματα, αναζητά τρόπους να εξελιχθεί και ταυτόχρονα να επιβιώσει. Η έννοια τόσο του αυτοσεβασμού όσο και της διεκδίκησης του σεβασμού από το εξωτερικό περιβάλλον μπορεί να ειδωθεί σαν μια συνεχιζόμενη  και αέναη προσπάθεια οριοθέτησης απέναντι σε κάθετι που εισβάλει  παραβιάζοντας και καταβαραθρώνοντας την έννοια του υποκειμένου, μετατρέποντας τον εαυτό σε ένα αντικείμενο, απειλώντας  τα στοιχεία που αποτελούν τόσο τη βάση  του αυτοσεβασμό όσο και του σχεσιακού σεβασμού.

Μια συνθήκη ατομικής ή συλλογικής αξιοπρέπειας είναι υποκειμενική, ορίζεται κάθε φορά μέσα σε ένα συγκεκριμένο ατομικό ή συλλογικό πλαίσιο, ανάλογα με τις αξίες, την ηθική και την αισθητική βάση που έχει επικρατήσει.

Υπό αυτή την έννοια το όριο της αξιοπρέπειας όσον αφορά στην επιβίωση είναι διαφορετικό σε μια χώρα σε εμπόλεμη κατάσταση που οι κάτοικοί της διεκδικούν το δικαίωμα στην τροφή ή την ασφάλεια από ότι σε μια δυτική χώρα που  οι άνθρωποι διεκδικούν το δικαίωμα στην απόλαυση. Είναι χρήσιμο να έχουμε στο νου μας ότι τίποτα δεν είναι δεδομένο και ότι οι συνθήκες είναι μεταβαλλόμενες, στην εποχή μας δυστυχώς προς το χειρότερο.

Ταυτόχρονα ας κρατήσουμε στη σκέψη μας ότι η αίσθηση του αυτοσεβασμού και του σχεσιακού σεβασμού είναι  εφικτή μονάχα σε ένα διάλογο με τον άλλο και εκδηλώνεται μέσα σε ένα αλληλοεπιδραστικό πλαίσιο συναλλαγών ενός υποκειμένου με ένα άλλο υποκείμενο. Αποτελεί στην πραγματικότητα  μια υποκειμενική κατασκευή (στην περίπτωση του αυτοσεβασμού) ή μια συγκατασκευή δηλαδη μια κοινωνική κατασκευή ( στην περίπτωση του σχεσιακού σεβασμού). 

Τα ερωτήματα που προκύπτουν μέσα από αυτή την οπτική θα μπορούσαν να τεθούν ως εξής:

• Ένας άνθρωπος που έχει μεγαλώσει μέσα σε ένα  οικογενειακό ή κοινωνικό σύστημα που ευνοεί την παραβίαση των ορίων και των δικαιωμάτων, την μετατροπή των ανθρώπων από αυτόνομα υποκείμενα σε αντικείμενα των άλλων μέσω μια συγχωνευτικής διαδικασίας, έχει την ίδια αίσθηση αυτοσεβασμού ή θα διεκδικήσει με την ίδια δύναμη μια θέση αξιοπρέπειας με ένα άλλο άτομο που έχει ανατραφεί σε συνθήκες που ευνοούν την ατομική και τη συλλογική αυτονομία; Η απάντηση θα μπορούσε να είναι προφανής αλλά καθώς η αξιοπρέπεια προκύπτει μέσα από μια εξελισσόμενη διαδικασία, ευτυχώς δεν είναι. Παρότι στις περισσότερες περιπτώσεις οι άνθρωποι που έχουν αποκτήσει και διαμορφώσει την ταυτότητά τους μέσα σε περιβάλλοντα που ευνοούν κάθε μορφής παραβίαση μοιάζουν να είναι διατεθειμένοι να συμβιβαστούν με μια λιγότερο ισχυρή αίσθηση αξιοπρέπειας από όσο θα αναλογούσε σε ένα μέσο όρο (π.χ. μια θυματοποιημένη και κακοποιημένη γυναίκα που αναπαράγει σχέσεις που μειώνουν την αξιοπρέπεια της), ξαφνικά μέσα από μια απρόβλεπτη και συχνά πρωτόγνωρη για αυτούς διαδικασία διεκδικούν περισσότερο χώρο, περισσότερο σεβασμό .
• Ένα δεύτερο ερώτημα που θα άξιζε ίσως να μας απασχολήσει είναι αν η αίσθηση που έχει ένα άτομο για την αξιοπρέπεια είναι η ίδια μέσα στα ξεχωριστά και διαφορετικά  πλαίσια συναλλαγών του. Ένας  εργαζόμενος για παράδειγμα που αποδέχεται να εργάζεται μέσα σε εξευτελιστικές συνθήκες χωρίς να διεκδικεί μια αξιοπρέπεια στην αμοιβή του ή τις συνθήκες εργασίας του θα ήταν δυνατό να λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο μέσα σε ένα άλλο πλαίσιο π.χ. σε μια προσωπική συναισθηματική σχέση; Η απάντηση δεν είναι εύκολο να δοθεί αλλά μάλλον θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι όπως είναι διαφορετικό να ηττάται κανείς και να αποδέχεται την ήττα του από το να υποστηρίζει ότι η ήττα είναι η μόνη δυνατή πραγματικότητα, με τον ίδιο τρόπο είναι διαφορετικό να αναγκάζεται κανείς να χάνει την αξιοπρέπεια του από το αποδέχεται ότι αυτός είναι ο μοναδικός τρόπος να υπάρχει.

ΨΧ: Πώς σχετίζεται η αξιοπρέπεια με την ψυχική υγεία;

Η.Γ: Μια συνθήκη αξιοπρέπειας που θα ήταν δυνατή σε κάθε επίπεδο της ανθρώπινης εμπειρίας (σε κοινωνικές ή διαπροσωπικές σχέσεις, υλικές ή συναισθηματικές, στα επικοινωνιακά σχήματα, αλλά και σε υποκειμενικές κατασκευές όπως οι εικόνες που έχουμε για τον εαυτό μας) θα παρήγαγε ή θα ευνοούσε, κατά την γνώμη μου, μια συνθήκη λειτουργικής ψυχικής υγείας. Σε αυτή την περίπτωση η έννοια της ψυχικής υγείας θα ήταν σχεδόν ταυτόσημη με την έννοια της αξιοπρέπειας  στο βαθμό που η αξιοπρέπεια συνδέεται όχι μόνο με την αίσθηση του σεβασμού και της αξίας αλλά παράλληλα με τη φροντίδα, την ασφάλεια, την έλλειψη της βίας και της ταπείνωσης. Αν φανταστούμε τώρα τι παράγεται σε μια συνθήκη που παραβιάζεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια (όχι σε μια ακραία συνθήκη όπως τα βασανιστήρια, η κακοποίηση ή η ανεργία, αλλά σε μια καθημερινή συνθήκη όπως η προσβολή και η συναισθηματική παραβίαση) τότε θα βρεθούμε αντιμέτωποι με ένα τεράστιο θυμό. Ο θυμός συνδέεται όχι μόνο με το ερέθισμα που τον παράγει στιγμιαίας αλλά και με την αναζωπύρωση αποθεμάτων θυμού. Μοιάζει λίγο σαν την ιστορία που αφηγείται ο Μικρός Πρίγκιπας για το πώς αποχαιρετά τον πλανήτη του: Ποτέ δεν αρκεί να καθαρίσεις τα ενεργά ηφαίστεια προκειμένου να προστατευτείς από τις εκρήξεις, φρόνιμο θα ήταν να φροντίζεις και τα σβησμένα γιατί αν τυχόν ξυπνήσουν μπορεί να είναι περισσότερο θυμωμένα από τα ενεργά. Με ένα παρόμοιο τρόπο, ακόμα πιο επικίνδυνο από το θυμό που παράγεται όταν παραβιάζεται από εξωτερικούς παράγοντες η αξιοπρέπεια μας, ίσως να είναι το αίσθημα ενοχής και ντροπής που εμφανίζεται όταν κάποιος χάνει ή του αφαιρούν την αξιοπρέπειά του. Σε αυτή την περίπτωση ο θυμός στρέφεται εσωτερικά, ενάντια στον ίδιο τον εαυτό αφαιρώντας κάθε δυνατότητα αντίδρασης. «Η φτώχεια είναι πιο φρόνιμη αν νοιώθει ότι φταίει» τραγουδάει ο Γιάννης Αγγελάκας και αυτό είναι κάτι που έχει απόλυτη εφαρμογή σε κάθε περίπτωση απώλειας της αξιοπρέπειας. Το παραβιασμένο παιδί θα γίνει αυτοκαταστροφικό προστατεύοντας τους γονείς του από την απόδοση της ευθύνης που τους αναλογεί, το θύμα του βιασμού θα γίνει καταθλιπτικό αν νοιώσει ότι έφταιξε στο ελάχιστο για αυτό που συνέβη, η κακοποιημένη γυναίκα θα υπομένει στωικά την επόμενη έκρηξη του θύτη της και ούτω καθεξής. Σε αυτή την περίπτωση έχει νόημα και ιδιαίτερη σημασία να προσκληθούν οι άνθρωποι που ζητούν βοήθεια να θυμηθούν εκείνες τις στιγμές που άρθρωσαν το ανάστημά τους, απαίτησαν, αγωνίστηκαν και τα κατάφεραν έστω και στο ελάχιστο να κερδίσουν λίγη αξιοπρέπεια.

Από την άλλη αν κάποιος δεν πάρει την ευθύνη να προστατέψει τον εαυτό του θα γυρίσει όλο τον θυμό του ενάντια στον άλλο: «Αν έχω παραβιαστεί, αν μου έχουν αφαιρέσει την αξιοπρέπεια μου τότε θα εκδικηθώ, θα μετατραπώ σε θύτη». Σε μια κοινωνία που η εξουσία αφαιρεί συστηματικά, με χονδροειδείς ή λεπτεπίλεπτους τρόπους την αξιοπρέπεια των ανθρώπων ας μην προσποιούμαστε  τάχα με απορία γιατί αυξάνεται ο ρατσισμός και ο φασισμός. Η απάντηση βρίσκεται μέσα μας και αρκεί να δούμε με ειλικρίνεια τη δυσκολία ή το φόβο να χειραφετηθούμε από τους παραβιαστές μας και να μιλήσουμε ανοικτά για  αυτό. 

ΨΧ: Υπάρχει τρόπος να διαφυλαχθεί η αξιοπρέπεια του ψυχικά ασθενούς, του θεραπευόμενου;

Η.Γ: Ο θεραπευόμενος από τη θέση του βρίσκεται σε μια ευάλωτη συνθήκη. Αναζητά βοήθεια γιατί ακριβώς έχασε είτε την αίσθηση της προσωπικής του αξίας είτε γιατί δεν άντεξε δικαιολογημένα την ένταση της παραβίασης και της συναισθηματικής βίας που υπέστη. Έχω την αίσθηση ότι η απάντηση στο ερώτημα βρίσκεται στη θεραπευτική βοήθεια που μπορεί να του δοθεί ώστε να εγκαταλείψει μια γραμμική εξήγηση για αυτό που ζει. Δεν έχει καταστεί ευάλωτος μόνο και μόνο γιατί υπέστη την απώλεια αλλά επίσης γιατί δεν χειραφετήθηκε λόγω αυτής της απώλειας. Ο ρόλος μιας θεραπευτικής δομής είναι να βοηθήσει προς την κατεύθυνση αυτής της χειραφέτησης αντιμετωπίζοντας τον ψυχικά ασθενή ως ένα εν δυνάμει υγιή άνθρωπο,  εξασφαλίζοντας πρώτα από όλα μια εμπειρία αξιοπρέπειας κατά τη διάρκεια της θεραπείας. Όσο κατά τη γνώμη μου περισσότερο συνεργατική είναι η θεραπεία, όσο αναγνωρίζεται το δικαίωμα των ψυχικά ασθενών να εκφέρουν λόγο για τις ανάγκες τους, όσο περισσότερο εν τέλει ο θεραπευτής είναι επικεντρωμένος στο ρόλο του ως φροντιστή τόσο δημιουργούνται οι δυνατότητες όχι μόνο για τη διαφύλαξη της αξιοπρέπειας αλλά και την επανακατάκτησή της.

ΨΧ: Ποια είναι η κοινωνική και πολιτική διάσταση της αξιοπρέπειας;

Η.Γ: Νομίζω πως η έννοια της κοινωνικής και της πολιτικής χειραφέτησης είναι συνυφασμένη με την έννοια της αξιοπρέπειας. Το πρόβλημα εμφανίζεται όταν τα κοινωνικά και πολιτικά υποκείμενα εκχωρούν το δικαίωμα και την υπεράσπιση  της αξιοπρέπειάς τους σε πολιτικούς μεσάζοντες. Στην πραγματικότητα μονάχα διαμέσου της ατομικής και της συλλογικής αυτονομίας θα ήταν δυνατή η διαφύλαξη της αξιοπρέπειας αλλά η οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική κρίση, που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια, κάθε άλλο παρά προς αυτή την κατεύθυνση μας οδηγούν. Αυτό που είδαμε συχνά από την αρχή της κρίσης είναι ότι μεγάλα στρώματα του πληθυσμού έχαναν ή για την ακρίβεια δέχονταν μια επίθεση που τους αφαιρούσε την προσωπική και την κοινωνική τους αξία και ενώ τη μια στιγμή εμπλέκονταν σε μεγαλειώδεις κινηματικές διαδικασίες χειραφέτησης, μετά από λίγο ακινητοποιούνταν γιατί κατά τη γνώμη μου έχαναν την εμπιστοσύνη στη δυνατότητά να επανακτήσουν αυτό που χανόταν. Το μεγάλο πρόβλημα που προκύπτει καθώς ο φόβος και το άγχος για το μέλλον εκτός από προσωπικά συμπτώματα γίνονται χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας, είναι ότι οι απαιτήσεις των ανθρώπων γίνονται όλο και μικρότερες και υπάρχει ένας κίνδυνος μαζοποίησης και αυτό όπως γνωρίζουμε από τη μαζική ψυχολογία του φασισμού, οδηγεί αναπόφευκτα σε ψυχικές και κοινωνικές παλινδρομήσεις

ΨΧ: Το στίγμα που συνοδεύει το λήπτη υπηρεσιών ψυχικής υγείας πλήττει την αξιοπρέπειά του; Πώς μπορεί να καταπολεμηθεί αυτό το στερεότυπο;

Η.Γ: Η ύπαρξη του στίγματος ήταν και εξακολουθεί να είναι μια απαραίτητη λειτουργία που υποβοηθά την ισορροπία του κοινωνικού συστήματος. Όπως στο οικογενειακό σύστημα ο φέρων το σύμπτωμα δεν είναι παρά ο φορέας μιας πληροφορίας για τα αναποτελεσματικά σχήματα σχέσεων και επικοινωνίας, με τον ίδιο τρόπο ο ψυχικά ασθενής θα στιγματιστεί και θα φορτωθεί με ένα ακραίο και δραματικό τρόπο την κοινωνική παθογένεια. Η απάντηση σε αυτή την συνθήκη δεν μπορεί να είναι διαφορετική από το να αποκαλύπτουμε ως επαγγελματίες ψυχικής υγείας ότι πέρα από τις εμμονές των διαγνωστικών εργαλείων, τα ψυχικά συμπτώματα αποτελούν μέρος μιας πολύπλοκης διεργασίας στην οποία εμπλέκονται το άτομο, το οικογενειακό σύστημα και το κοινωνικό περιβάλλον. Να αποκαλύψουμε επίσης ότι όσο πιο επιθετικό, παραβιαστικό και αυταρχικό είναι ένα κοινωνικό σύστημα τόσο πιο πιθανό είναι να εμφανιστεί μια αύξηση των ψυχικών προβλημάτων. Έτσι δεν είναι τυχαίο που τα τελευταία 5 χρόνια αυξάνεται διαρκώς η χρήση των ουσιών ή άλλες μορφές ψυχικών προβλημάτων στην εφηβεία αλλά και συνολικότερα.

ΨΧ: Τι συνιστά κατά τη γνώμη σας αξιοπρεπή τη φροντίδα στο χώρο της ψυχικής υγείας;

Η.Γ: Αξιοπρεπή φροντίδα σημαίνει πάνω από όλα ότι οι υπηρεσίες για την ψυχική υγεία στον δημόσιο τομέα επαρκούν για να καλύψουν τις ανάγκες όσων χρειάζονται βοήθεια και αυτό γνωρίζουμε όλοι πως δεν συμβαίνει. Επίσης ότι οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας διαθέτουν τα απαραίτητα μέσα για την υποστήριξη των ανθρώπων και αυτό επίσης δεν συμβαίνει. Πέρα όμως από τις υλικές παραμέτρους σημαίνει ότι οι εργαζόμενοι διατηρούν την αξιοπρέπεια τους και αυτό δεν είναι εύκολο όταν η εργασία έχει δεχθεί μια απίστευτη επίθεση καθώς πια στη ζυγαριά το όφελος δεν βρίσκεται στην ποιότητα αλλά στη μείωση του κόστους.

ΨΧ: Θεωρείτε το αίσθημα της αξιοπρέπειας σημαντικό συστατικό για την επιτυχία των υπηρεσιών ψυχικής υγείας;

Η.Γ: Ήδη από τις απαντήσεις που έχουν δοθεί γίνεται φανερό ότι η εσωτερική σύνδεση των ανθρώπων που απευθύνονται σε δομές ψυχικής υγείας, με το αίτημα να επανακτήσουν το δικαίωμα που τους αναλογεί σε μια συνθήκη αξιοπρέπειας η οποία όπως ανέφερα δεν εξαντλείται αλλά εξελίσσεται σπειροειδώς , αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την επίτευξη των θεραπευτικών στόχων.

Η σύνδεση με ένα αίτημα διεκδίκησης της αξιοπρέπειας, συνιστά συχνά μια μετακίνηση από μια θέση απαξίας σε μια θέση όπου το άτομο, χωρίς αυτό να πάρει εγωιστικά χαρακτηριστικά, θα διεκδικήσει συχνά ενάντια στην προσωπική του ιστορία, μια θέση στην οποία οι ανάγκες και οι επιθυμίες του θα βρεθούν στο κέντρο της ύπαρξής του. 

ΨΧ: Ποια θέση έχει η έννοια της αξιοπρέπειας στο σύστημα αξιών που χαρακτηρίζει μια κοινωνία και πώς αυτό επηρεάζει την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας;

Η.Γ: Όπως επισημάνθηκε, η έννοια της αξιοπρέπειας μεταβάλλεται ανάλογα με το κοινωνικό πλαίσιο. Από τον Φουκώ γνωρίζουμε ότι η στέρηση της ελευθερίας αποτέλεσε βασική παράμετρο του νομικού συστήματος μονάχα όταν μετά τον Διαφωτισμό η ανθρώπινη ελευθερία κατέστη αξία. Στην διάρκεια του 20^ου αιώνα η έννοια της αξιοπρέπειας διευρυνόταν διαρκώς για να συμπεριλάβει ολοένα και περισσότερα χαρακτηριστικά. Δυστυχώς, με την φαντασιακή επικράτηση του καπιταλιστικού ιδεώδους διαπιστώνουμε ότι οι αξίες που προωθούν και εξελίσσουν την αξιοπρέπεια των ανθρώπων παύουν να είναι κυρίαρχες και αντικαθίστανται από αξίες που προωθούν τις έννοιες του κέρδους και της απαξίωσης παραδοσιακών εννοιών όπως αυτή της αλληλεγγύης. Έτσι οι ανάγκες των ευπαθών ομάδων θεωρούνται υποδεέστερες. Όσο υποκριτικά και αν οι έχοντες την εξουσία επιχειρούν να εφαρμόσουν πολιτικές για την ψυχική υγεία, δεν θα μπορέσουν με πειστικότητα να εξηγήσουν γιατί έχουν μειωθεί στο ελάχιστο οι δαπάνες για τους ψυχικά πάσχοντες, για τα άτομα με ειδικές ανάγκες και για τους χρήστες ουσιών.

Λίγα λόγια για τον Ηλία Γκότση

Εργάζεται ως ψυχοθεραπευτής και οικογενειακός θεραπευτής στον ΟΚΑΝΑ από το 1995. Το 1999 ολοκλήρωσε την εκπαίδευση στο Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων στην Συστημική και Οικογενειακή Θεραπεία. Από το 2002 έως και σήμερα είναι Επιστημονικά Υπεύθυνος στην Μονάδα Εφήβων–Νέων ΑΤΡΑΠΟΣ, –ΟΚΑΝΑ. Είναι μέλος της Εθνικής Εταιρείας Ψυχοθεραπείας Ελλάδας, της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Ψυχοθεραπείας και της Ελληνικής Εταιρείας Συστημικής Θεραπείας. Σήμερα το επιστημονικό του ενδιαφέρον εστιάζεται στις αφηγηματικές ψυχοθεραπείες, στις θεωρίες του κοινωνικού κονστραξιονισμού και στην βιωματική ομαδική ψυχοθεραπεία.