Οι ψυχικά πάσχοντες ως θύματα : Κρυμμένες αλήθειες

αναδημοσίευση από https://aikaterinitempeli.wordpress.com

 

Το άρθρο αυτό το έγραψα το 2003 και σκόπευα σύντομα να το αναθεωρήσω και να το ανεβάσω εδώ. Δεν πρόλαβα μεν αλλά το δημοσιεύω σήμερα δε, με αφορμή τις τελευταίες εξελίξεις σχετικά με την πτήση της Germanwings και τις συζητήσεις για την φημολογούμενη κατάθλιψη του συγκυβερνήτη Andrea Lubitz (στο group του Facebook μάλιστα, το Psi-Action, ανέβασε ο διαχειριστής αυτό το ενδιαφέρον δημοσίευμα του Guardian που σας προτείνω να διαβάσετε). Παρά τη βαθιά θλίψη και το σοκ που προξένησε σε όλο τον κόσμο αυτή η τραγωδία, η δαιμονοποίηση των ψυχικά πασχόντων είναι λάθος προσέγγιση και θυμίζει άλλες σκοτεινές εποχές. Για να βάλουμε τα πράγματα στη σωστή τους διάσταση λοιπόν, ας δούμε και την άλλη όψη: τι έχει συμβεί διαχρονικά στους ανθρώπους που διαγνώστηκαν ως ψυχικά διαταραγμένοι. Σύντομα θα κάνω τις απαραίτητες αλλαγές και προσθήκες νέων στοιχείων στο ακόλουθο κείμενο, οπότε όσες και όσοι ενδιαφέρεστε για το θέμα, μπορείτε να επανέλθετε για να βρείτε κι άλλες πληροφορίες.

Εισαγωγή:

Το άρθρο αυτό προέκυψε απ’ την συνειδητοποίηση ότι πάντα απασχολεί το σύνολο της κοινωνίας και σαφώς τους ειδικούς της ψυχικής υγείας η επικινδυνότητα των ψυχικά πασχόντων, δηλαδή η εικόνα τους ως θύτες, αλλά ελάχιστα έχουν γραφτεί –παρά το ότι όλοι έχουν γνώση-, για τους ψυχικά πάσχοντες ως θύματα. Ακόμα πιο σπάνιες βέβαια, είναι οι μελέτες σε πανεθνικό επίπεδο, οι έρευνες και γενικότερα οι επίσημες καταγραφές, για ένα φαινόμενο που μας αφορά όλους, αλλά παραμένει ως ένα μεγάλο βαθμό άδηλο (πλην ελαχίστων κραυγαλέων περιπτώσεων που βλέπουν το φως της δημοσιότητας σποραδικά). Παρά το ότι στο παρελθόν, οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης των ψυχικά πασχόντων αποτέλεσαν την αιχμή του δόρατος για πολιτικές πιέσεις και καταγγελίες (όπως συνέβη με το κολαστήριο της Λέρου), σήμερα λίγες είναι οι φωνές εκείνων που στηλιτεύουν τα κακώς κείμενα (σταθερά το κάνει για παράδειγμα η Πανελλαδική Συσπείρωση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση). Φυσικά, δεν φιλοδοξώ να εξαντλήσω το θέμα μεμιάς, αλλά να καταγράψω σε πρώτη φάση την κατάσταση, ελπίζοντας όπως ήδη ανέφερα, ότι θα επανέλθω σύντομα με περισσότερα στοιχεία.

Ιδρύματα και «θεραπείες»:

Το μνημειώδες έργο του Erving Goffman «Άσυλα» (1994), δυστυχώς παραμένει επίκαιρο ακόμα. Παρά τον επιφανειακό εκμοντερνισμό των ιδρυμάτων, στην πραγματικότητα η λειτουργία τους παραμένει το ίδιο απρόσωπη και απάνθρωπη. Οι περισσότεροι πάσχοντες που εισάγονται εκεί, εκτός του ότι στην πραγματικότητα χάνουν κάθε έννοια ανθρώπινης αξιοπρέπειας και σεβασμού προς το πρόσωπό τους, υφίστανται σωρεία βασανιστηρίων και κάθε είδους κακοποίηση (λεκτική, σωματική, σεξουαλική). Οι χλευασμοί είναι σε ημερήσια διάταξη, ο λόγος των εγκλείστων δεν έχει την παραμικρή αξία και το σύνολο των δικαιωμάτων τους καταπατούνται. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Κώστας Μπαϊρακτάρης: «Το δικαίωμα της απόλυτης σιωπής είναι το μοναδικό προνόμιο του εγκλείστου και κάθε αντίδρασή του ενάντια σ’ αυτό που συντελείται στο όνομά του ή σε βάρος του, εκλαμβάνεται ως ενισχυτικό του χαρακτηρισμού του ως επικίνδυνου ή απροσάρμοστου» (σελ. 68, 1994).

Οι άνθρωποι αυτοί λοιπόν δεν έχουν δικαιώματα, δεν έχουν λόγο, δεν έχουν προσωπικά αντικείμενα, πόσο μάλλον δε ατομικό χώρο. Συνήθως τους αναλογεί ένα κρεβάτι, με βρώμικα κλινοσκεπάσματα κι αυτά δεν υπάρχουν πάντα (Levan I., Gonzalez VR., 2000, National Human Rights Commission, 1999). Δεν είναι λίγοι οι ασθενείς που κυκλοφορούν ρακένδυτοι, κάτισχνοι, και είναι λερωμένοι απ’ τα ίδια τους τα περιττώματα (όταν δεν είναι δεμένοι οπουδήποτε κυριολεκτικά – ανεξίτηλη στη μνήμη μου θα μείνει η περίπτωση ενός τυφλού και διανοητικά καθυστερημένου γέροντα που καθημερινά τον έδεναν στον ψύκτη του ψυχιατρείου εν έτει 2002). Παλιότερα τα πράγματα ήταν ακόμη χειρότερα («Πολλοί έχουν στο σώμα σκουλήκια ή τους έχουν δαγκώσει ακόμα και αρουραίοι…», Τετράδια Ψυχιατρικής, Ιανουάριος-Απρίλιος 1990). Οι πιο «ανήσυχοι» και «διεγερτικοί» κρατούνταν σε κελιά και σε μερικές περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα στο άσυλο Bethleem του Λονδίνου, έναντι μικρού ποσού, τους έδειχναν στο κοινό, σαν να επρόκειτο για θέαμα τσίρκου.

Στη γειτονική Ιταλία, για να τους βγάλουν νοκ-άουτ, εφάρμοζαν την strozzina, μια μέθοδο που «πετύχαινε» την άμεση αναισθησία του πάσχοντα. Έριχναν δηλαδή στο κεφάλι του ένα σεντόνι, συνήθως βρεγμένο –ώστε να μην του επιτρέπεται να αναπνέει- που δενόταν σφιχτά στο ύψος του λαιμού. Κι αυτή ήταν μία μόνο απ’ τις διάφορες «εκπαιδευτικές» μεθόδους, στις οποίες περιλαμβάνονταν ευρύ φάσμα βασανισμών που εφάρμοζε…… το προσωπικό «…όπως το να βάζει φωτιά στα πόδια, ή οινόπνευμα στα μάτια, ή να ακινητοποιεί με αλυσίδες και να χτυπάει το σώμα…» (Τετράδια Ψυχιατρικής, Ιανουάριος-Απρίλιος 1990). Συχνά οι μέθοδοι αυτοί βαφτίζονταν «θεραπείες», όπως για παράδειγμα η «θεραπεία για δάγκωμα», δηλαδή η ολική εξαγωγή των δοντιών, (όποιου είχε υποπέσει στο ολίσθημα του να δαγκώσει για οποιονδήποτε λόγο κάποιον άλλο) και η «θεραπεία για σεξουαλική ελευθεριότητα», που περιλάμβανε υστερεκτομή για τις γυναίκες ασθενείς που έμεναν έγκυες. Έχει σημασία τονίσουμε στο σημείο αυτό, ότι οι γυναίκες βασανίζονται περισσότερο απ’ τους άντρες πάσχοντες στα διάφορα ψυχιατρικά ιδρύματα και σύμφωνα με μελέτες που δημοσιεύτηκαν στην American Journal of Psychiatry, πάνω από το 81% των γυναικών με ψυχικές διαταραχές, έχουν κακοποιηθεί σωματικά και σεξουαλικά στα ιδρύματα (National Council of Disability, 2000).

H λοβοτομή, χρησιμοποιούνταν για τους πιο αδιόρθωτους και προβληματικούς ασθενείς και η χρήση ηλεκτροσόκ μετά από υπόδειξη των φυλάκων, ήταν ο πιο ενδεδειγμένος τρόπος για να πειθαρχούν οι τρόφιμοι (Goffman, 1994). Οι βιασμοί επίσης, ήταν κοινό μυστικό. Αλλά και σήμερα, ας μη γελιόμαστε, η κατάσταση δεν έχει βελτιωθεί όσο θα έπρεπε. Απλώς κάποια πράγματα κρύβονται καλύτερα. Δικαιολογίες πάμπολλες. Έλλειψη προσωπικού, η πιο συνηθισμένη. Η έλλειψη προσωπικού ευθύνεται για τους ανεξήγητους μώλωπες των ασθενών, για το τρέμουλο τους, για τα αδύναμα σώματά τους,  για τις καθηλώσεις τους, για τις απομονώσεις, για…, για…, για… Η έλλειψη προσωπικού ευθύνεται που οι άνθρωποι αυτοί «δεν υπάρχουν». Δεν έχουν ταυτότητες, δεν εισπράττουν επιδόματα και συντάξεις που δικαιούνται, κ.ο.κ. Και πώς να γίνουν αυτά, όταν σύμφωνα με την αναφορά της WHO (2003), το 25% των χωρών όλου του κόσμου, δεν έχουν καν εθνική νομοθεσία που ν’ αφορά την ψυχική υγεία; Τελευταία πάντως, γίνονται νέες προσπάθειες προάσπισης των δικαιωμάτων των ψυχικά πασχόντων. Ως τότε όμως, έχει νόημα, να παραθέσουμε και μερικές ακόμη «θεραπείες» που κατά καιρούς εφαρμόστηκαν με σκοπό την ανάρρωση κι αποκατάσταση των ασθενών, ενώ στην πραγματικότητα εκφυλίστηκαν κι αποτέλεσαν, μέσα βασανισμού τους.

Κι άλλες «θεραπείες»:

Οι τρόποι που κατά καιρούς επέλεξαν οι ψυχίατροι και οι ειδικοί της ψυχικής υγείας γενικότερα, να «θεραπεύσουν» τους ασθενείς τους, πολλές φορές ξεπέρασαν τα όρια κάθε ανθρώπινης αξιοπρέπειας και άγγιξαν την έννοια του βασανιστηρίου. Πέρα από τα ηλεκτροσόκ που όλοι λίγο-πολύ γνωρίζουμε (και τα οποία χρησιμοποιήθηκαν και ενίοτε χρησιμοποιούνται ακόμα ως μέσα βασανισμού), από την αρχαιότητα ως σήμερα (σε τριτοκοσμικές και όχι μόνο χώρες) και ιδιαιτέρως στα χρόνια του μεσαίωνα, μια φρικιαστική γκάμα θεραπειών έμελλε να χρησιμοποιηθεί για την αποκατάσταση και θεραπεία των ψυχικά πασχόντων.

Μόνο στο έργο του Michel Foucault, μπορεί κανείς να βρει μια καταγραφή μερικών δημοφιλών «θεραπειών» που και μόνο στο άκουσμα προξενούν τρόμο: κάψιμο και ακρωτηριασμοί, κατάποση ψηγμάτων σιδήρου, πρόκληση δερματικών ασθενειών (όπως ψώρα, έκζεμα, οστρακιά), κατάποση πικρών ουσιών (καφές, κίνα, ελιξίρια βιτριολιού, σαπούνι) κ.α.

Πίσω από κάθε θεραπευτικό σχήμα υπήρχε βέβαια μια ανάλογη πεποίθηση-πίστη. Δεν είχε κανείς την πρόθεση να βλάψει τους ψυχικά πάσχοντες, αλλά το αποτέλεσμα τελικά ήταν ίδιο.

Ακόμα και σήμερα σε πολλές χώρες του κόσμου, στο όνομα της όποιας προσδοκούμενης θεραπείας, άνθρωποι καθηλώνονται στην ύπαιθρο, συχνά χωρίς τροφή, παρά μόνο με νερό, άλλοι δέρνονται με αλυσίδες για να αναρρώσουν, άλλοι εξαναγκάζονται σε εξουθενωτική εργασία, άλλοι απομονώνονται για μήνες ή και χρόνια κι άλλοι αποτελούν πειραματόζωα για λογής λογής δοκιμές νέων φαρμάκων. Ως φυσικό επακόλουθο, δυστυχώς, αρκετοί εξ’ αυτών πεθαίνουν.

Θάνατοι:

Ιστορικά, η πιο γνωστή περίπτωση εξόντωσης χιλιάδων ψυχικά πασχόντων, είναι η περίοδος της άνθισης του ναζισμού στη Γερμανία. Οι γερμανοί ψυχίατροι ,προεξέχοντες καθηγητές και η αρμόδια αρχή ψυχιατρικής ήταν αυτοί, που εφάρμοσαν το πρόγραμμα Τ4 ,που περιελάμβανε την μαζική δολοφονία 200.000 διανοητικών ασθενών, χιλιάδων άρρωστων και ανάπηρων παιδιών και ενηλίκων ,κατά τη διάρκεια του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου. Αποτελεί τραγική ειρωνεία, το ότι οι δολοφονίες αυτές ονομάστηκαν ευθανασία λόγω του γεγονότος πως ο Ernst Rubin, ο πιο γνωστός ψυχίατρος της ναζιστικής Γερμανίας, υποστήριζε ότι η σχιζοφρένεια είναι μια κληρονομική νόσος. Ένα απ’ τα πιο συγκλονιστικά βιβλία για το θέμα, έχει γραφτεί απ’ τον Lenny Lapon («Μαζικοί δολοφόνοι με άσπρα παλτά: ψυχιατρική γενοκτονία στην ναζιστική Γερμανία», Paperback, 1986) και αναφέρει όλες τις φρικτές λεπτομέρειες αυτής της γενοκτονίας.

Εκπονήθηκε επίσης μια μελέτη απ’ το Harvard University Center for Risk Analysis και το Hartford Courant (Οκτώβριος 1998), η οποία επιβεβαίωσε 142 θανάτους ψυχικά πασχόντων, που έλαβαν χώρα την προηγούμενη δεκαετία σε 50 πολιτείες της Αμερικής και προήλθαν από περιορισμούς και καθηλώσεις (το 33% αυτών από ασφυξία). Περισσότερο απ’ το 26% όσων πέθαναν ήταν παιδιά. Γενικά, σύμφωνα με την εκτίμηση των ειδικών (Kelley, 1998), κατά μέσο όρο, 50-150 ψυχικά πάσχοντες κάθε χρόνο, πεθαίνουν, εξαιτίας των καθηλώσεων.

Ακόμη, στις ΗΠΑ, πολλοί ψυχικά πάσχοντες σκοτώνονται από αστυνομικούς που προσπαθούν να τους οδηγήσουν σε ψυχιατρικά καταστήματα, για ακούσια νοσηλεία (Τεμπέλη Α., Κωνσταντακόπουλος Γ., 2003).

Αλλά και στη χώρα μας είναι κοινό μυστικό, οι πνιγμοί (κάποιοι βιάζονταν εξαιρετικά να τελειώνουν γρήγορα με το τάισμα των ψυχικά πασχόντων). Και βέβαια δεν λείπουν οι θάνατοι από ελλιπή επίβλεψη και φροντίδα.

Αντί επιλόγου:

«Αν ο ασθενής είναι η μόνη πραγματικότητα στην οποία πρέπει ν’ αναφερόμαστε, πρέπει ν’ αντιμετωπιστούν οι δύο όψεις απ’ τις οποίες αποτελείται μια τέτοια πραγματικότητα: το ότι είναι ένας άρρωστος με μια προβληματική ψυχοπαθολογία (διαλεκτική και όχι ιδεολογική) και το ότι είναι ένας αποκλεισμένος, ένας κοινωνικά στιγματισμένος. Μια κοινότητα που θέλει να είναι θεραπευτική πρέπει να λαβαίνει υπόψη της αυτή τη διπλή πραγματικότητα –την αρρώστεια και τον στιγματισμό- για να μπορέσει να ανασυστήσει σταδιακά το πρόσωπο του αρρώστου, έτσι όπως έπρεπε να είναι, προτού η κοινωνία με τις πολυάριθμες της πράξεις αποκλεισμού και το ίδρυμα που εφευρέθηκε απ’ αυτήν, επιδράσουν πάνω του με την αρνητική τους δύναμη…» (Basaglia, 1968).

BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αρχείο Έφης Σκλήρη, «Ψυχιατρείο Λέρου: Το νησί-άσυλο», Τετράδια Ψυχιατρικής Ιανουάριος-Απρίλιος 1990, Νο 28-29.
Βasaglia F. (1968) «Le istituzioni della violenza», in «L’ istituzione negate-Rapporto da un ospedale psichiatrico», Einaudi, Torino
Bersoff D., Rosenthal E. “Torture in the United States: Abuse of those considered mentally ill-Mental Patients Deaths Probed”, Washington Post, October 11, 1998, p. A 28.
Goffman E. (1994) “Άσυλα. Δοκίμια για την κοινωνική αποκατάσταση των ασθενών του ψυχιατρείου και άλλων τροφίμων», μτφ: Ξ. Κομνηνός, εκδ. Ευρύαλος, Αθήνα.
Kelley M. (1998) «Deadly Restraints», 10-15 October, The Hartford Courant.
Lapon L. (1986) “Mass murderers in white coats: Psychiatric Genocide in Nazi Germany & the U. S.”, Paperback, New York.
Levan I., Gonzalez V R., (2000) «Rights of persons with mental illness in Central America», Acta Psychiatrica Scandinavica, 101: 83-86.
Μπαϊρακτάρης Κ., (1994) «ψυχική υγεία και κοινωνική παρέμβαση-Εμπειρίες, συστήματα, πολιτικές», Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα.
Νational Council on Disability (2000) From Privileges to Rights: People labeled with psychiatric disabilities speak for themselves, January 20, Washington.
National Human Rights Commission (1999) Quality assurance in mental health. New Delhi, National Human Rights Commission of India.
Tεμπέλη Α, Κωνσταντακόπουλος Γ. (2003) «Παρέμβαση στην κρίση-Ζητήματα σχετικά με την αστυνομία και τους ασθενείς», Κλίμακα «Αφιερώματα», Αθήνα.
Φουκώ Μ. «Η ιστορία της τρέλας», μτφ: Φ. Αμπατζοπούλου, Ηριδανός, Αθήνα.
WHO (2003) The Mental Health Context, Geneva.